Wielu przedsiębiorców podważa zasadność kwestionowania przez ZUS zawieranych przez nich z pracownikami umów cywilnoprawnych. Jednak jeśli podczas kontroli ZUS stwierdzi, że zawarli oni umowę o dzieło dla pozorów lub dla obejścia prawa, może uznać ją za nieważną.

Jak wskazał Minister Pracy i Polityki Społecznej, w odpowiedzi na poselską interpelację – w zakresie kompetencji ZUS leży w szczególności stwierdzanie oraz ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych, a także kontrola wykonywania tego obowiązku. Kontrola ta dotyczy zarówno płatników składek, jak i samych ubezpieczonych. ZUS posiada więc uprawnienia do weryfikacji czy osoba, która nie została zgłoszona do ubezpieczeń społecznych, posiada tytuł do objęcia takimi składkami. W tym celu może zbadać zarówno fakt zawarcia umowy, jak i jej treść. Jeśli zatem w trakcie przeprowadzania postępowania kontrolnego lub wyjaśniającego w danym przypadku organ kontroli stwierdzi, że umowa została zawarta w celu obejścia prawa, czyli uniknięcia opłacania składek ubezpieczeniowych, lub na pozór, może taką umowę zakwestionować.

Przedsiębiorcy nagminnie stosują praktykę zawierania umów o dzieło zamiast umów zlecenia, co ma na celu często wyłącznie zmniejszenie po ich stronie kosztów związanych z opłacaniem składek. Jednak dla określenia charakteru umowy nie ma znaczenia jej nazwa, ale rodzaj stosunku jaki łączy strony, które umowę zawarły. Umowa o dzieło jest bowiem umową rezultatu, a jej cechą jest możliwość weryfikacji wyniku pracy oraz umiejętności wykonawcy dzieła. Ma ona zastosowanie w sytuacjach, gdy jedna ze stron zobowiązuje się wobec drugiej do stworzenia jakiegoś dzieła, za odpowiednim wynagrodzeniem. Inną cechą tego stosunku, są umiejętności i doświadczenie, jakie wykonawca dzieła powinien posiadać, by móc wywiązać się ze zobowiązania. Umowa zlecenia natomiast jest umową starannego działania, co oznacza, że dla jej wykonania zleceniobiorca powinien dołożyć wszelkich starań, aby osiągnąć jak najlepszy efekt końcowy.

Zawierając z pracownikiem umowę o dzieło, pracodawcy uchylają się od obowiązku opłacania składek, pomimo tego, iż charakter wykonywanych przez wykonującego dzieło prac, ma tak naprawdę charakter zlecenia. Osoba wykonująca umowę zlecenia podlega obowiązkowi opłacania składek zarówno na ubezpieczenie zdrowotne, jak i społeczne. Jeśli jednak osoba taka ma dodatkowe zatrudnienie, na podstawie umowy zlecenia powstaje wobec niej jedynie obowiązek opłacania ubezpieczenia zdrowotnego.

W zawieraniu konkretnej umowy nie powinno się jednak kierować korzyściami finansowymi jakie mogą powstać po stronie pracodawcy, a faktycznymi cechami danego stosunku prawnego. Jeśli w trakcie kontroli przeprowadzanej przez ZUS okaże się, że umowa o dzieło nosi znamiona umowa zlecenia, ZUS stwierdzi obowiązek opłacenia zaległych składek ubezpieczeniowych z wykonywanej umowy i obciąży nimi zleceniodawcę. Skutkiem takiego wyniku kontroli jest obowiązek zgłoszenia do ZUS wykonawcy dzieła do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych oraz ubezpieczenia zdrowotnego na druku ZUS ZUA, lub ZUS ZZA. Zgłoszenia dokonuje podmiot zlecający pracę, a powinno obejmować ono okres od dnia rozpoczęcia wykonywania pracy do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia umowy.

Ponadto wykonawca zlecenia musi przekazać do ZUS, za każdy miesiąc wykonywania pracy, dokumenty rozliczeniowe, w których ujęte będą składki ubezpieczeniowe. ZUS po otrzymaniu tych dokumentów odnotuje niedopłatę na koncie płatnika składek. Zleceniodawca powinien niezwłocznie je uiścić w całości, czyli zgodnie z zasadami finansowania składek zleceniobiorców, także w części pochodzącej ze środków zleceniobiorcy. Zapłaty składek ZUS żąda bowiem od płatnika, a nie od osoby, która umowę wykonuje. Zleceniodawca może później domagać się od wykonującego umowę zwrotu uiszczonych składek, jednak rozliczenie między nimi nie leży już w kwestii zainteresowania ZUS. Należności z tytułu składek powinny być powiększone o odsetki za zwłokę, naliczone od następnego dnia po dniu upływu terminu do opłacenia każdej ze składek do dnia zapłaty włącznie.

Uprawnienia ZUS do kwestionowania umów zawieranych przez przedsiębiorców, budzą ich oczywiste oburzenie. Często bowiem taki wybór pracodawcy podyktowany jest koniecznością zmniejszenia kosztów prowadzenia działalności gospodarczej, ze względu na trudne warunki rynkowe. Szukając rozwiązania tej patowej sytuacji, wiele firm przenosi swoje siedziby za granicę, gdzie nie znajdują się już pod jurysdykcją ZUS-u, i obowiązek opłacania składek ich nie dotyczy, a miesięczne koszty prowadzenia biznesu są znacznie niższe. W odpowiedzi na duże zainteresowanie „optymalizacją ZUS-u”, powstało w ostatnim czasie wiele prywatnych firm, które pomagają w załatwieniu formalności z zarejestrowaniem działalnością poza granicami Polski.

Takie rozwiązania nie pozostają oczywiście bez odpowiedzi rządu, który już zastanawia się nad wprowadzeniem obowiązku opłacania składek ubezpieczeniowych od umów o dzieło, jeśli stanowiłyby one jedyne źródło dochodu. Może to jednak przynieść dokładnie odwrotny od oczekiwane skutek. A mianowicie zamiast zwiększenia ilości pieniędzy wpływających do ZUS-u – jeszcze większy exodus polskich przedsiębiorców zagranicę.