Optymalizacja podatkowa – termin ten obejmuje działania, podejmowane w ramach obowiązujących regulacji prawnych, których celem jest dążenie przedsiębiorstwa do obniżenia swoich obciążeń podatkowych, minimalizacji ryzyka podatkowego lub czasowego przesunięcia powstania obowiązku podatkowego. Optymalizacja jest kwestią o tyle kontrowersyjną, że nieraz utożsamiana się ją z działaniami prowadzącymi do obejścia prawa podatkowego. Jednak jedynie metody legalne i mieszczące się w ramach przepisów podatkowych definiują optymalizację podatkową.

Optymalizacja może mieć różne źródła. Jednym z nich jest swoboda decyzyjna, którą ustawodawca pozostawił podatnikowi. Może on np. samodzielnie wybrać metodę dokonywanej amortyzacji, okresu rozliczeniowego, sposobu wpłacania zaliczek cz też rozliczania podatku dochodowego. Wybór konkretnego rozwiązania dyktowany jest indywidualną sytuacją, w związku z czym podatnik może wybrać dla siebie najbardziej korzystne.

Innym źródłem optymalizacji są tzw. swobody uznaniowe, czyli sytuacje określone w przepisach podatkowych, w których niemożliwe jest wskazanie konkretnej wartości, więc ustawodawca dopuszcza wybór jej oszacowania metodą porównawczą lub metodą wyceny. Wybór rodzaju wyceny ma znaczenie dla ustalenia wysokości należnego podatku.

Optymalizacja może powstawać także przy zastosowaniu tzw. norm stymulacyjnych, które związane są ze stymulacyjną rolą podatku. Niektóre działania podejmowane przez podatników są korzystne z punktu widzenia państwowego budżetu, dlatego aby zachęcić ich do wykonywania tych działań, ustawodawca wprowadza różnego rodzaju czynniki stymulacyjne jak np. ulgi podatkowe.

Kolejnym źródłem może być również możliwość kształtowania stanu faktycznego i prawnego. Niektóre decyzje podejmowane przez przedsiębiorców mogą wywoływać takie same skutki faktyczne, np. zaciągnięcie kredytu i wprowadzenie nowego wspólnika mogą wnieść do firmy nowy kapitał. Jednak z punktu widzenia podatkowego działania te rodzą odmienne skutki, a podatnik poprzez możliwość wyboru, ma wpływ na ich kształtowanie.

Optymalizacji najczęściej dokonuje się w obszarze zbywania udziałów lub akcji, wypłaty dywidend dla osób fizycznych, aktualizacji lub aktywizacji wartości aktywów na potrzeby amortyzacji podatkowej, restrukturyzacji istniejącego modelu prowadzenia działalności, wykorzystywania tzw. tarczy podatkowej.

Wszelkie zabiegi w ramach optymalizacji podatkowej są oczywiście niekorzystne z perspektywy państwowego budżetu, ponieważ, mimo iż dokonywane w ramach dopuszczalnych przez prawo działań, to powodują mniejsze wpływy z tytułu podatku. Z tego powodu Sejm rozpoczął prace nad wprowadzeniem do Ordynacji podatkowej klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania. Podobny przepis istniał w polskim prawie w 2003 roku, jednak rok później Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż zapis ten jest niezgodny z konstytucją, więc klauzulę usunięto. Efektem działania organów legislacyjnych ma być zwiększenie uprawnień organów podatkowych do badania zasadności stosowania określonych rozwiązań pod kątem wymiaru wysokości należnego podatku. Innymi słowy organy podatkowe będą kontrolowały czy stosowane przez podatników rozwiązania podatkowe nie mają na celu zaniżenia odprowadzanego podatku, czego skutkiem są mniejsze wpływ do państwowej kasy. Oczywiście pomysł wydaje się absurdalny i budzi sprzeciw wśród przedsiębiorców, którym odbiera się narzędzia do prowadzenia optymalnej polityki podatkowej, które przez tego samego prawodawcę zostały wcześniej dopuszczone.

Jednak legislatorzy usiłują złagodzić negatywne nastroje, proponując możliwość uzyskania przez podatnika tzw. opinii zabezpieczającej, która wydawana byłaby w formie opinii organów podatkowych co do stosowanych przez podatnika rozwiązań, które potencjalnie mogą zostać objęte klauzulą. Opinia będzie miała na celu ocenę, czy planowana przez przedsiębiorcę konstrukcja podatkowa nie stanowi nadużycia.

Ponadto ma także powstać niezależny panel ekspercki – Rada do Spraw Unikania Opodatkowania, odpowiedzialny za rozpatrywanie spraw indywidualnych w zakresie przewidywalności stosowania klauzuli. Rada ma być organem niezależnym od Ministra Finansów.